Kanatlı Aşıları

•Verildikleri canlıda immun sistemi uyararak vücudu hastalıklara karşı aktif bağışık hale getiren maddelerdir.

•Bağışıklık vücuda giren immunojenlere karşı organizmanın hücresel ve humoral bir yanıt bir yanıt oluşturarak kısa veya uzun bir süre o immunojenin zararıetkisinden korunmasıdır. 3

•Hayvanları infeksiyoz hastalıklardan yapay yolla korumak amacıyla kontrollükoşullarda belli patojenlere karşıimmun yanıtın uyarılmasınaAŞILAMA denir.4

–AŞILAMA 2 mekanizma ile olur

•antijen ya da hastalık etkeni direkt olarak verilirse

Yapay Aktif Bağışıklık•başka hayvandan alınan bağışıklık elemanlarının verilmesi

 Yapay Pasif Bağışıklıkbelli bir infeksiyondan aşılama yoluyla korunmak için 4 önemli kriter vardır:

1.immun yanıtın hastalıktan korunmayı sağlayıp sağlamadığının bilinmesi gereklidir.

2.aşılama ile alınacak riskler, hastalığın vereceği zarardan fazla olmamalıdır.

3.aşı uygulamasından önce, populasyonun o hastalıkla karşılaşma riski göz önünde bulundurulmalıdır.

4.sürübağışıklığı göz önünde bulundurulmalıdır. (%70-80)6

ADJUVANTLAR

• İnaktif m.o.ların vücutta çok hızlı şekilde katabolize olmaları, immun yanıtı yeterince ve uzun süre uyaramamalarına neden olur. Bu nedenle inaktif aşıların etkinliğini arttırmak için,vücutta uzun süre kalmalarını sağlayacak ve immunolojik belleği uyaracak şekilde verilmeleri gerekir.  Bu amaçla kullanılan  maddelere ADJUVANT denir.

•antijenlerin injekte edildikleri yerde uzun süre kalmalarını,

•immun sistem hücreleri ile  daha iyi temas etmelerini

•hücreler üzerindeki ek uyarıcı moleküllerin artışını sağlar.

•Örn:aliminyum tuzları-su/yağ emulsiyonları-

bakteriyel fraksiyonlar....7

KLASİK = KONVANSİYONEL AŞILAR

•MİKROORGANİZMA AŞILARI

– İNAKTİF AŞILAR

–CANLI AŞILAR

»HETERELOG AŞILAR

»TAM VİRULENT AŞILAR

»ATTENUE AŞILAR

KÜLTÜR ATTENUE

KONAK ATTENUE

DOĞAL ATTENUE=MUTANT

•TOKSOİD AŞILAR

•SUBUNİT AŞILAR

BİYOTEKNOLOJİK AŞILAR

•REKOMBİNANT AŞILAR

•SENTETİK AŞILAR

•ANTİ-İDİOTİP AŞILAR

•DNA AŞILARI

Canlı aşılar: Hastalık etkeninin kendi konakçısı veya değişik konakçılarda olduğu gibi çeşitli besiyerleri, doku kültürleri ve embriyolu yumurtalarda uzun süre pasajları sonucu hastalık yapma yetenekleri kaybolmuş veya çok zayıflamış ancak, immunojenik yetenekleri korunmuş mikroorganizmalardan hazırlanırlar. Bu şekilde elde edilen suşlarla hazırlanan aşılara ATTENUE AŞILAR, işleme ise ATTENUASYON denir. Attenuasyon mikroorganizmaların kendi doğal konakçılarında üretilmesiyle gerçekleşebilir ve mutant suşlar elde edilebilir. 9

•Örnek: •Veteriner Hekimlikte;Antraks,Mavi dil, B. abortus S19,At vebası, Newcastle,Marek, Koyun çiçeği, Gumboro.

• İnsan Hekimliğinde;–Çiçek,Kızamık,Poliomyelit,Kabakulak, Influenza.10

Ölüaşılar: Bu aşılara “Bakterin”adı da verilir. Aşı suşları besiyerlerinde üretilerek toplandıktan sonra çeşitli yöntemlerle öldürülerek (ısı, formol, fenol, UV, vs.) ml’deki bakteri sayısı aşı FTS ile standardize edilir.

Aşıya koruyucu amaçla fenol veya merthiolat katılır.

•Örnek:

•Veteriner Hekimlikte;–Sığır P. multocida,Koyun vibriosisi, L.gryppotyphosa, Şap,Kanatlı korizası, Hindi erysipelası.

• İnsan Hekimliğinde ;Kolera,Tifo,Veba.11

•Toksin aşıları: Bu aşılar toksine karşı bağışıklamada kullanılır. Toksin oluşturan mikroorganizmaların kültür filtratlarının  süzülmesiyle elde edilen toksinin detoksifikasyonundan (genellikle formolle) sonra uygun sulandırmaları aşı olarak kullanılır (Toksoid).

•Örnek:

–Anaerob infeksiyon etkenlerine karşıhazırlanan aşılar(Clostridial aşılar)

•12

CANLI AŞILAR - İNAKTİF AŞILAR -

-Bağışıklık verme gücüfazla -Zayıf

-Meydana gelen bağışıklık uzun süreli-Meydana gelen bağışıklık kısa süreli

-Bağışıklamada tek doz yeterli-Genellikle çift doz uygulanır

-Dozun miktarı az verilir-Miktarı fazla verilir

-Genellikle adjuvant kullanılmaz-Adjuvant kullanılır

- İmmun defekti olanlarda kullanılmaz-Kullanılabilir

-Stres yaratır-Strese neden olmaz

-Canlı aşılar ile diğer infektif etkenler bulaşabilir-Bulaşma tehlikesi yok

-Latent seyirli hastalıkları aktive edebilir-Latent seyirli hastalıklar aktive  olmaz

-Canlı aşı virusları doğada pasaja uğrayarak -Kombine edecektir.-virulent olabililer ve çoğalma sırasında da spontan mutantlar oluşabilir13

Biyoteknoloji Yolu İle Elde Edilen Aşılar

1) Rekombinant DNA aşılarıRekombinant DNA teknolojisi yardımı ile E. coli’de hazırlanan biyosentetik aşılar (Örn. Şap) kullanılmaktadır. Yine Newcastle, İnfluenza, vesiculer stomatitis, kuduz, herpes simplex vs. viruslarının yüzey proteinlerini kodlayan genler (DNA, RNA virus) saptanarak bunlara karşı çeşitli mikroorganizmalarda aşı hazırlama çalışmaları vardır.

2) Mutant AşılarMikroorganizmaların herhangi bir antijenik determinantınıkodlayan genin kodlanması ile elde edilen aşılara Subunit aşılar denir.

3) Sentetik AşılarGelişen teknoloji ve moleküler kimya sayesinde antijenik karakterdeki yapıların açık kimyasal formüller ortaya konarak etkili aşıların hazırlanmasına bir basamak oluşturmaktadır.14

•Örnek: Str. pyogenes’in  “M”yüzey proteini (A grubu Streptokokların fagositoza olan dirençlerinin bu yüzey proteininden ileri geldiği sanılır). “M”proteininin yapılmasına uygun 35 aa’den kurulu sentetik peptit aşısı (SCB7) tavşanlara verildiğinde “M”proteinine karşı hem hücresel hem de humoral yanıt oluşturmaktadır.

•-Difteri toksini, difteriye karşı kobaylarda, difteri toksininin derideki nekrotik aktivitesi ve letel etkisini nötralize eden antikorları oluşturan 188-201 a.a.’den oluşan sentetik bir polipeptit aşısı da yapılmıştır.

•4) Anti İdiotip  Antikor Aşıları15Aşı hazırlamada dikkat edilecek noktalar

•-Suşun antijenik özelliği

•-Antijenik determinantların sağlam olması

•-Aşının canlı veya ölüoluşu

•-Adjuvant16

• AŞILAMADAN ÖNCE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN DURUMLAR:

•Hayvan sayısıÆ doz belirlemede önemlidir.

•Hayvanların yaşı Æ aşının  tipini belirlemede ve uygulama yolunun saptanmasında önemlidir.

•Ayrıca aşılanacak hayvanlar aynı yaş grubu içinde olmalıdır.

·         Hayvanlar yumurtlama periyoduna girmeden aşılama tamamlanmalıdır.

·         Her işletme için aşılama kartları tutulmalıdır.

·         Maternal antikor durumu

·         Revaksinasyondan önceki antikor durumu

·         Hayvanın yetiştirme yönü

·         Komşu çiftliklerde hastalık durumu

·         Sürünün sağlık durumu

·         Kümesteki hijyenik koşullar

·         Yemlik ve suluk durumu17

        • AŞILAMA SIRASINDA DİKKAT EDİLECEK DURUMLAR

•Prospektüse uyulmalıdır

•Aşı uygulayıcıları temiz başlık, tulum, eldiven ve çizme giymelidir.

•Aletler gözden geçirilmelidir.

•Kümesteki tüm hayvanlar aşılanmalıdır.

•Yarım kalan veya sulandırıldıktan sonra 3-4 saat geçmiş aşılar kullanılmamalıdır.

•Günügeçmiş ve şüpheli aşılar kullanılmamalıdır.

•Hayvanların yeterince aşılanmaları gerekmektedir.18

• AŞILAMADAN SONRA DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR

•Bütün stres faktörleri ve olumsuz etkiler ortadan kaldırılmalıdır.

•Hayvanlara iyi bakım ve besleme uygulanmalıdır.

•Aşı reaksiyonlarından meydana gelen ölümlerde, ölühayvanlar imha edilmelidir.

•Aşılamadan 15-20 gün sonra kan alınarak, hayvanların bağışıklık durumu incelenir.

•Yeterince bağışıklık oluşmamış ise uygun bir süre sonra aşılar tekrarlanmalıdır.19

Aşılamada Oluşabilecek Bağışıklık Duzeyine Etki Eden Faktörler

·         Aşının dozu

·         Aşının hazırlanması

·         Aşının titresi

·         Aşının muhafazası, liyofilizasyonu

·         Aşılama yolları

·         Aşılama adedi

·         Aşılanan canlının yaşı,vs.

·         Bireysel faktörler

·         Maternal antikor durumu

·         Adjuvantlar

·         Antibiyotikler20

·       

                 AŞI DOZU

•Her aşının yeterli bağışıklık verecek dozu, deneysel epruvasyon çalışmaları ile, sahada uygulanmadan önce saptanır.

•Mikroorganizmaları içeren ölüve canlı aşılarda bu doz, aşının içindeki m.o.sayısı ile belirlenir.

•Kullanıma hazır aşılar,standart dozda tüketime sunulur.

•Aşı dozu; vücut ağırlığıne ve yaşa göre formüle edilmez. Her bir hayvana verilecek aşı dozu aynıdır. Çünküaynı tür içindeki küçük ve büyük hayvanların  antijene duyarlı hücre sayılarıarasında önemli bir fark yoktur.21

AŞI UYGULAMA YOLU

•Aşıların uygulama yolları; –aşının tipine, –oluşturulması istenen immun yanıtın tipine –bağışıklığın etkili olması istene yere göre değişir.

•Örn: IM-SC...22

• Aşılama yolları

·         Deri altı

·         Deri içi

·         Subkutan

·         Derinin çizilmesi

·         IM

·         IP

·         IV

·         Intratracheal

·         İçme suyu ile

·         Taban yatağı yolu ile

·         Aerosol yol

·         Tüy folliküllerine sürme

·         Hava keseleri yolu ile

·         Kanat derisine batırma

·         Ağız yolu

·         İntra orbital23

AŞILAMA ZAMANI

•Her bir hayvan türüiçin; kesin bir aşılama takvimi vermek mümkün değildir. Ancak tüm aşılamalar için ortak olan bazı prensipler vardır.

•Yeni  doğan hayvanlar 2-4 ay maternal olarak bağışıktır ve bu dönemde aşılama gereksizdir. Yavrularda aşılama bu dönemin sonunda başlamalıdır.

•Doğacak olan yavrunun bağışık olması istenirse; anne gebe iken aşılanır. Fakat bazı aşıların gebelere uygulanması, aborta neden olur.

•Aşılamalar arasındaki süre aşı tipine göre değişir. Zayıf bağışıklık veren aşılar 6 ayda bir veya her yıl tekrarlanması gerekir. Daha uzun süre bağışıklık veren canlı aşılarda ise tek doz veya 2-3 yılda bir aşılama gerekir.24

MULTİVALAN AŞILAR

•Uygulama kolaylığı açısından , çeşitli m.o.ları içeren karışım tek bir aşı içinde uygulanabilir. Fakat burada dikkat  edilmesi gereken konu; aşıdaki antijenlerden biri diğerine karşı oluşacak yanıtıengellememelidir.

•Bu aşılar ile uygulama kolaylığı sağlanırken; belli hayvanlarda hiçsorun olmayacak  infeksiyonlara karşı gereksiz aşılama ile  doğacak israfa da dikkat edilmelidir.25

DİĞER NOKTALAR 

•Her aşının bir raf ömrüvardır ve son kullanma zamanı geçen aşılar, hayvanlara kesinlikle uygulanmamalıdır.

•Canlı aşıların üretiminden tüketimine kadar soğuk zincir altında olmaları gerekmektedir.

• İnaktif aşılar genellikle sıvı halde bulunurlar. Ve süspanse halde adjuvant içerirler. Dolayısı ile bunların dondurulmamaları ve uygulamadan önce iyice çalkalanmaları gerekmektedir. Liyofilize olanlar ise doğru sıvılar ile sulandırılmalıdır.

•Bazı aşılar çok sayıda hayvanda kullanılacak şekilde şişelenmiştir.  Aşılar bir kere açıldıktan sonra hemen kullanılmalıdır. Artan dozlar saklanamaz  ve tekrar kullanılamaz.26

Aşıların Kontrolu

•-Hazırlanan aşıların uygulamaya konmadan önce çeşitli kontrollerinin yapılmasıgerekir.

·         Kontaminasyon, sterilizasyon testi

·         Potens (etkinlik)testi

·         -Yabancı patojenler için test

·         Antijen içeriğinin kontrolu

·         Zararsızlık testi

·         Dayanıklılık testi27

İyi bir aşı

·         -Zararsız olmalı

·         -Etkili olmalı ve yeterince bağışıklık sağlamalı

·         -En az bir yıl süreyle bağışıklık sağlamalı

·         -Ekonomik olmalı

·         -Özellikle canlı aşılar bulaşıcı olmamalı

·         -Saklanması ve verilmesi kolay olmalı28

Aşı Reaksiyonları

·         •-Aşının genelleşmesi ve yayılması

·         •-Allerjik reaksiyonlar

·         •-Latent bakteriyel ve viral hastalıkların proaktivasyonu

·         •-Aşının hastalığın klinik tablosunu değiştirmesi29

AŞILAR VE İMMUNSERUMLARLA BAĞIŞIKLAMA

İnsanlar ve hayvanlar, canlı veya inaktif mikroorganizmalar veya bunların çeşitli urunleri ile hayatlarının belli dönemlerinde kısa veya uzun bir süre temas etmeleri halinde doğal aktif bir bağışıklık oluşur. Oysa, organizmaya etken  koruma veya sağaltım amacıyla aşı olarak verildiğinde yapay aktif spesifik bir bağışıklık meydana getirilir. Yani aşılama ile vücutta immunolojik sistemler uyarılarak humoral veya sellüler (veya her ikisi birden) yanıt oluşturulur.30

Oysa, başka bir şahısta bulunan veya hazırlanan antikorların (hiperimmun serum, antitoksik serum) hasta kişilere sağaltım amacıyla verilmesiyle pasif bir bağışıklıkoluşur. Ancak, böyle elde edilen bağışıklık uzun ömurlu olmaz ve genellikle 2-3 ay sonra sona erer. Pasif bağışıklık oluşturmak için verilen antikorların katabolize olma oranlarıda yüksek olduğundan kısa bir süre sonra etkinliklerini kaybederler.31

Yapay pasif bağışıklıkta, başka bir hayvandan veya insandan elde edilen hiperimmun serumun ya da antitoksik serumun korunma veya sağaltım amacıyla diğer hayvana veya insana verilmesi amaçlanır. Ancak, pasif bağışıklamada olumsuz sonuçlarla karşılaşılabilir. Bunlar: kısa bir bağışıklık oluşumu, serum hastalığı,

anaflaksi ve aktif immunizasyonun baskılanmasıdır.32

AŞI ETKİNLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Aşı etkinliği tercihen orjinal konaklarda  ve uygun deneme hayvanlarında veya in vitro ortamlarda test edilir.  Bunun için hayvanlar önce aşılanır.  Daha önce patojen m.o.ile  infekte edilir. Kontrol grubuna da sadece patojen m.o. verilir. İnfeksiyon sonucunda  aşılıve kontrol grubunda ölen veya spesifik belirti gösteren  hayvanların yüzde oranı belirlenir.  Ve Korunabilen Fraksiyon denilen formülle hesaplanır.KF = %ölen kontroller -%ölen aşılılar%ölen kontroller*** ELISA33

• Kanatlılarda kullanılan aşılar

• New castle aşıları

•canlı ve inaktif olarak 2 şekilde hazırlanır. Canlı aşılar; virulensi düşük oan HB1, La sota ve F suşları gibi suşlardan hazırlanır. Bu aşılar her yaştaki tavuklara içme suyu, göz ve buruna damlatma ve sprey yollarla uygulanabilir. Aşılar en erken 7-12. günlerde uygulanır.  Daha erken uygulama yapılacak ise  aerosol yol tercih edilmelidir.  15 gün sonra kanları alınarak antikor titreleri taspit edildikten sonra  2 aşılama zamanı belirlenir. (28-32.gün)

• Çiçek-difteri aşıları •tavuklarda tavuk veya güvercin çiçeği aşıları; hindilerde tavuk çiçek virusu aşıları;  güvercinlerde ise güvercin çiçek virusu  aşıları kullanılır.  3-4 haftalıklar aşılanır. Tüy folliküllerine sürme veya  kanat zarına batırılarak kullanılır.  Civcivlerde sprey yol ile uygulanır.  Hindilerde tüy folliküllerine sürme yolu ile uygulanır. Kanaryalarda kanat zarına batırma yolu ile uygulanır.  Güvercinlerde göğüs ve bacak tüylerine  sürülerek uygulanır.

• Avian encephalomyelitis

•yavrulara maternal antikorların geçişini sağlamak amacıyla anneler yumurta periyoduna girmeden  önceki  12-15 haftalık iken aşılanmalıdır. Değişik yollarla annelere uygulanır.34

• Marek •hindi herpes virusu aşısı kullanılır.  Hayvanlar 1.günden itibaren aşılanabilir. 

İşletmedeki tüm hayvanların aşılanmaları gerekmez. Çünkü temas ile aşıhayvandan hatvana yayılır.

• ILT•kümeste solunum sistemine ait  bir enfeksiyon var ise sprey aşılama yapılmamalıdır. İlk aşılama 4-6 haftalık iken; 2. aşılama 14-16 haftalık iken yapılmalıdır.

• IB•en çok H52 ve H120 suşları kullanılır.  İlk aşılamada bunlar kullanılır. İkinci aşılama ise H52 suşundan hazırlanan  aşılar ile yapılmalıdır.  İçme suyu, sprey, göz ve buruna damlatma  yöntemlerinden yararlanılır.

• EDS-76•14-18 haftalık  damızlık ve yumurtacı hayvanlara uygulanır.  Aşılar genellikle  göğüs ve bacak kasına veya  bacak veya kanat deri altına yapılmalıdır.35

• GUMBORO•genellikle  canlı aşılar kullanılır.  Damızlık aşılamalarında  1.aşılam 12-14.günlük, 2.aşılama  10-12 haftalık iken yapılmalıdır.  Broiler ve yumurtacılarda 1.aşılama civcivlerde maternal antikor var ise  21 günlük ike , yok ise  14.günlük iken yapılmalıdır.  Broilerlere 2 iaşılama yapılmaz.  Yumurtacılara  10-12 haftalık iken yapılmalıdır.  Göze, buruna damlatma , kas içi veya  içme suyu yöntemleri uygulanabilir. 36

•S.enteritidis aşısı vardır.•4 hafta ara ile 2 aşılama yapılır.ÆSC -IM•16. haftaya kadar sürünün %5 i ayrılır. Aşılama yapılmaz. Diğerlerine ise aşı uygulanır. 16.haftada sürübirleştirilir. ELISA ile tarama yapılır ve aşının bağışıklık oluşturup oluşturmadığı saptanır.•S.gallinarum’un 9R suşunun attenuasyonu ile aşı

•S.enteritidisÆ faj tip 4= PT4 aşısı

•AROA  aşısı3738