Hayvan Gönenci-Refahı

Hayvan refahı: Çevreye uyum bakımından çevre içindeki bir hayvnın zihinsel/fiziksel olarak tam iyi olma durumu.Çiftlik h.da ise;hayvanların insanlar tarafından oluşturulan çevreye herhangi bir acı veya rahatsızlık duymadan uyum gösterebilmesi.Başka tanım: Hayvanın içinde bulunduğu çevre ile başa çıkabilme kabiliyeti.Davranış bakımından ise tüm hayvanlara,doğal davranışlarının tamamını gösterebilmelerine imkan verecek şartların sağlanmasıdır.*Zihinsel ve fiziksel olarak iyi,doğal davranışlarını sergilediği, çevreyle uyum içinde olduğu varsayılırsa refah içindedir denilebilir.Aksinde değildir. Refahın ortaya çıkmasında 3 yön bulunmaktadır.
*Duygusal 
*Bilimsel
*Yasal yönler

5 ÖZGÜRLÜK:İngiliz hükümetinin kurduğu komite raporu. Çiftlik Hayv.Refah Kom. 
*Hiçbir hayvan aç susuz ve beslenme bozukluğuna maruz kalmamalıdır.                                  *Hayvanlar içinde bulundukları çevreden hiçbir şekilde rahatsız olmamalıdır. 
*Ağrı,yara ve hastalıklardan korunmalı.Koruyucu tedbir,erken teşhis ve tedavi yapılır.  
*Her hayvan normal davranışlarını göstermelidir. Bunun için uygun ortam sağlanmalı. *Korku,stres yapan hiçbir işleme maruz kalmamalı.Mental acı veren şeyler kaldırılır. Burada ilk üç verim özellikleriyle son iki  davranışlarla ilgilİ

 YASAL DÜZENLEMELR: 
*2004 te Çevre ve Orman Bakanlığı 5199 sayılı Hayvanları koruma kanunu.
*2006 da Çevre ve Orman Bakanlığı Hayvanların korunmasına dair uygulama yönetmeliği.
*2004 te Tarım ve Köyişleri Deney hayv. İle ilgili yönetmelik ve talimat.
*2006 da Çevre ve Orman bakanlığı Deney hayvani İle ilgili yönetmelik.
*2005 yılında Tarım ve Köy işleri Organik hayvancılıkla ilgili. 

YETİŞTİRİCİLİKTE HAVY.REFAHININ ÖLÇÜLMESİ:
Refahın kapsamında 3 durum var.
*Doğal yaşam
*Biyolojik fonksiyonlar
*hayvanın duyguları.
 Refahın değrlendirlmesinde sağlık durumu,verim özelliklerin düzeyi, fizy.ve biyok. Değerler davranışlar ve skorlama yönünden incelenir.    
                                                                       
1.Sağlık durumu:Hstalk varsa refah düşüktr.Hastalk yoksa iyidr denilemz.(Subklink) Koruyucu hekimlik önemli.Optimal bakım kuralları önemli.Hastalık insidnsı yüksekse  refah zayıftır.Kalıtsal kusurlu hayvanlarda refah zayıftır.Hastalığın şiddeti ve süresi de refah üzerine etkilidir.Bir sürüde Mortalite ve morbidite oranları oldukça önemlidir. 
     

 2.Verim Özl.Düzeyi:Verim düşükse refah zayıftır.Verim yükskse refah iyidir denmez Özellikle döl verimi ile ilgili özellikler ve damızlıkta kalma süreleri  refahın değerlendi rilmesinde önemlidir.Döl verimi yüksekse refah iyidir.Vücut kondisyonuda önemlidir. Karkas kalitesi de refah değerlendirilmesinde kullanılır. 
                                                            
3.Fizyoloj.Ve Biyok. Değerler:

*Stres:Hayvanın kendisi için bir tehlikeli veya tehdit olarak gördüğü olaya veya çevresel etkiye karşı gösterdiği biyolojik,fiziksel ve davranışsal bir tepkidir.Stres yapıcı bir etkene karşı oluşan fizyolojik reaksiyon üç devrede incelenir.  Mücadele ve alarm devresidir.Bu devrede adrenalin ve noradrenalin hormonları salınır.İkincisiàDinlenme ve adaptasyn devresidir.Bu dönemde kortikostreson salınır.Stresin klasik belirtisidir.Üçüncüsüà Bitkinlik devresidir.Bu dönemde adaptasyonda başarısızlık vardır ve hayvan bitkindir. Vücut sıcaklığındaki artış,Kalp atış hızı,Solunum hızı,Kan hücre sayıları,Bazı enzimler plazmadaki düzeyleri:Kreatin kinaz,,Aspartat transaminaz,Laktat deihdrogenaz,Alkalen fosfataz                                                                              

4.Davranışlar:Hayvan türüne özgü davranışları sergilemesi önemli. En önemli refah belirleme kriteridir.Sahada davranışları takip etmek ve kaydtmek çok kolaydır.Anrmal ve zararlı davranışları önemlidir.Hayvanda ağrı varsa davranış değişir.                                  

5.İndeks ile refahın ölçülmesi:Refahla ilgili çeşitli parametrelerin kullanılmasıyla tek bir rakam elde edilmesi ve refahın ölçülmesidir.Çeşitli parametrelerin yer aldığı programlar uygulamaya konulmuştur.İndeks sistemlerinde barınak,yerleştirme sistemleri,davranışlar ve hastalıklar esas alınarak değerlendirme yapılmaktadır.

HAYVAN REFAHINA UYGUN KOŞULLARIN BELİRLENMESİ

BARINAKVE HAYVAN REFAHI
1)barınak için mikro klima şartları: sıcaklık.hava kalitesi:.aydınlatma:.
2)barınak başına ayrılan alan ve barınak içi düzenlemeler:.
3)zeminin yapısı ve altlık:.
4)bağlanmanın etkisi:.
5)barınak izolasyonu:

BAKICI VE  HAYVAN REFAHI

YETİŞTİRİCİLİKTEKİ BAZI PRATİK UYGULAMLARI VE HAYVAN REFAHI 
1)kastrasyon:.
2)kuyruk kesme 
3)boynuzların kesilmesi ve köreltimesi: 
4)dağlama ile numaralama 
5)civcivlerde gaga ve tırnak kesimi

BESLENME VE HAYVAN REFAHI  rasyonun en az  %10u uzun kaba yemlerden oluşmalidir.

SELEKSİYON VE HAYVAN REFAHI

BIYOTEKNOLOJI VE HAYVAN REFAHI *YETİŞTİRİCİLİKTE REFAHIN İYİLEŞTİRİLMESİ İÇİN BAZI ALTERNATİFLER

ORGANIK HAYVANCILIK VE HAYVAN REFAHI

AVRUPA BİRLİĞİ CİFTLİK  ŞARTLARINDA HAYVAN REFAHI ILE ILGILI YASAL DUZENLEMELER 

20 temmuz 1998 tarıhınde cıftlık hayvanlarının korunması ılıskın dırektıfler (98/58/EC)kabul edilmiştir. 
1-personel
2-hayvanın kontorlu
3-kayıtların tutulması
4-haraket ozgurlugu
5-barınak ve barınak ıcı duzenlemeler
6-barınaklarda tutulmayan hayvanlar
7-otomatık ve mekanık ekıpmanlar
8-yıyecek su ve dıger maddeler.

 *Buzağılar için yasal düzenlemeler:
1-buzagıların barındıracakları yerlerın ınsasında materyaller buzagılara zarar vermemelidir.
2-elektrık sıstemınde gereklı ızolasyon yapılmaldır.
3-barınak ıcerısındekı hava sırkulasyonu,toz sevıyesı, sıcaklık ,rolatıf nem duzeyı vs.. buzagılar ıcın zararlı olmayacak sınırlar ıcınde olmalı.
4-butun ekıpmanlar gunde en az bır kez kontrol edılmelıdır.
5-alarm sıstemı kurulmalı be duzenlı kontrol edılmelı.
6-buzagılar sureklı karanlıkta tutulmamalıdır.hasta ve yaralı hayvanlar sureklı kontrol edılmelı ve buzagılar baglanmamalıdır.
7-barınaktakı aletler sureklı dezenfekte edılmelıdır.
8-zemın duz olmalı kaygan olmamalı.8-buzagıların burnuna halka takılmamalı.
9-butun buzagılar gunde ıkı kez yemlenmelıdır.
10-iki haftalıktan ıtıbaren her zaman onlerınde taze su bulunmalıdır.
11- dogumdan 6 saat ıcınde kolostrum almalıdır.

Yumurta tavuklarında 3 farklı yetiştirme sistemiyle  ilgili şartlar:  
1.Alternatif sistemler için koşullar.
2.İyileştirilmemiş kafes sistemi ile ilgili koşullar.*Her tavuk için 550 cm2 kafes alanı.*Yemliklere tavuklar kolayca ulaşabilmelidir.
Yemlik uzunluğu kafesteki tavuk sayısının 10 ile çarpılması ile bulunur
Eğer damlama suluklar veya su kapları yoksa her bir kafese 2.maddede hesaplanan şekilde yani yemlikle aynı uzunlukta suluk olmalı.
Kafes alanın en az %65 inde kafes yüksekliği en az 40 cm olmalıdır.Kafesin herhangi bir yerinde bu yükseklik 35 cmden az olmamalı.
Kafes zemini her bir ayağın ön tarafındaki keskin tırnakların her birini yeterli düzeyde destekleyecek şekilde yapılmalı.Zemin eğimi %14 veya %8 i geçmemeli.
3:İyileştirilmiş kafes sistemiyle ilgili şartlar.     
                                            

NAKİL VE REFAH:
Nakil öncesi sırası ve sonrasında yapılan bazı işlemler patojenlere duyarlılığı artırabilmekte hayvanlar arasındaki temasın düzeyine bağlı olarak patojenlerin yayılmasına neden olabilmektedir. Hastalıkların yayılmasında etkili olan diğer bir faktör patojenlerin çevre koşullarına olan direnç durumudur.                            
Naklin hastlıklara etkisi:*Hastalıklara duyarlılığı artırır.*Bulaşma ve yayılma riski artr

Naklin canlı ağırlık kaybına etkisi:
Sığırlarda uzun süren nakillerde ilk 24 saat esnasında canlı ağırlığın %3-11 i kadar fire verilir.Uzun nakillerde canlı ağırlık kaybı yem ve su verilmiyorsa ilk 24 saatte fazla olmakta özellikle ilk 12 saatte ağırlıkta kayıp hızı en yüksektir.Canlı ağırlık kaybı esas olarak bağırsak içeriğinde meydana gelen azalmalardan kaynaklanır.Nitekim kaba yemle beslenenlerde ağırlık kaybı kesif yemle beslenenlerden fazla.Nakil sırasında sadece su verilmesi bile ağırlık kaybını azaltır.Nakil karkaslarda da ağırlık kaybına neden olur.Bu kayıp 48 saate kadar süren ve yem verilmeyen nakillerde %1-8 arasındadır.     
                                                              
Nakille ilgili işlemlerde refahın ölçülmesi : 
1)Davranışlar:Anormal olanlar:Hayvanın ileri gitmemesi,Donmuş gibi durması,Geriye dönmesi,Kaçmaya çalışması,Ses çıkarır, Yatmaya çalışması. Nakil sırasında ayakta duran hayvan sayısı sürüş kalitesini gösteren refahla ilgili bir ölçüdür.Başka bir ölçüt hayvanların kavga davranışı. 
2)Fizyolojik ve biyokimyasal bazı kriterler:Uygun olmayan koşullarda hayvanların verdikler tepkiler,Bazı fizyol.ve biyok. Kriterleri etkiler.Nakille ilgili işlemler sırasında bu kriterlerden yararlanılabilir.Örneğin kalp atış hızı solunum hızı,vücut sıcaklığındaki artış adrenalin ve noradrenalin,kortikosteron gibi değerler refahın değerlndirilmesinde kullanılabilir.                                                                                       

          Stres faktörleri:
*Açlık
*Dehidrasyon
*Fiziksel efor harcama
*Korku,ani hareket rahatsızlığ
ı*Hipotermi/Hipertermi 
3)Yaralanma ve mortalite oranları.
4)Et kalitesi ve karkas özellikleri

Nakil süresi ve dinlenme: yükleme ve nakle alışık olmayan hayvanların refahı yüklemeden birkaç saat sonra oldukça düşer.adaptasyon oluşabilir fakat birkaç saat sonra nakil süresi uzadıkça refah tekrar zayıflar. Bunun için nakil süresi kısa olmalıdır. Uzun olursa yorgunluk enerji yetmezliği hastalıklara duyarlılık ve hastalanma olasılığı artar. 
Nakledilen bir hayvanın 48 saat geçmeden yeni bir nakli yapılmamalıdır.uzun nakillerde nakil başladıktan  8 saat sonra hayvanlar kontrol edilmelidir. Domuz buzağı kuzu ve atların 8 saat, sığır ve koyunların 12 saate kadar süren nakillerinde hayvanlar yorulur ve dinlenme ihtiyacı doğar dinlenme sırasında  yem ve su imkanı sağlanır.
Dinlenme sırasında hayvanlar boşaltılmamalıdır. At domuz buzağı ve kuzular 8 saat nakilden sonra 6 saat dinlenmeleri ve bu dinlenmeden sonra tekrar en fazla 8 saat nakil edilebiliriler.ergin sığır ve koyunlarda nakil 12 saat sürmüşse  6 saat dinlenme ve sonra tekrar 12 saat nakil yapılabilir. Her ikisine de ikinci nakilden sonra 24 saatlik dinlenme olmalıdır.*karayolu ile nakil süresi 8 saati geçmemelidir. Eğer geçecek ise ek tedbirler alınmalıdır.ek tedbir: nakil araçlarında şeffaf bir çatı olmalıdır.
Uygun altlık olmalı. Yeterli yiyecek maddesi bulunmalı. Hayvanların su alma imkanı olmalı. İyi bir havalandırma ve sıcaklık sistemi olmalıdır.

Naklin nakil sonrası refaha etkisi : nakil sırasındaki zayıf refah nakil sonrasını da olumsuz etkiler.uzun süreli nakillerde belli aralıklarla mola verilmesi ve bu molalarda yem ve su sağlanması nakil sonrası olumsuzlukları azaltır.

Hayvanların nakle uygunluklarının kontrolü

a) Nakil için uygun olmayan hayvanlar : gebelik periyodunun son %10 diliminde olan hayvanlar, doğumundan sonra 48 saat geçmemiş hayvanlar. yaşı 14 günden az olan buzağılar. Yaşı 4 haftadan az olan domuz yavruları. Yaşı 1 haftadan az olan kuzular.yardımsız ayakta duramayan hayvanlar.

b) normal nakle uygun olmayan ancak koşulların iyileştirilmesiyle nakledilenler : ayakta duramayan fakat yem su alabilen, kemik kırıkları olan hayv , büyük ve derin yaraları olan hayvanlar, şiddewtli sistemik bozukluğu olan hayvanlar. Zorlama ile ayakta durabilenler: topallar.uterus prolapsusu olanlar.körler.

Nakilde görevli personel: sürücüler hayvanlarda korku ve ağrıya neden olabilriler. Viraja hızlı girme ani fren ani hızlanma patinaj çekme el freni çekme ara gazı verme hayvanları rahatsz edebilir.sürücülerle ilgili sorunlar eğitim şart . iyi bir idare ve iyi ücretle çözümlenebilir.

Nakil öncesi ve sırasındaki işlemler ile araca yükleme boşaltma insanlar tarafından hayvanların korkutulması ağrı veren işlemlerin yapılması zorla fiziksel haraket yaptırılması dik rampaların kullanılması ve nakil araçlarının koşulları refah üzerine etkilidir. Yükleme sırasında hayvanların hareket etmemesi geri dönmemesi korkmaya bağlı ses çıkarmaları kalp atımı artışı kortizol prolaktin ve vazopressin hormonlarının yükselmesi refah koşullarının zayıf olduğunu gösterir. Yükleme sırasındaki stres nakil başladıktan birkaç saat sonra da devsam eder. Hayvanlar nakle alıştıça strese yanıt azalmaktadır. Nakil sırasında hayvanlara vurulmamalı kuyruk ve kulak bükülmemeli elektrik uygulanmamalıdır recai. Nakilden önce domuzlar veya ergin erkek sığırlar çiftlikten alışık olmadıkları hayvanlarla bir araya getirilirlerse kavga çıkar. Bazı hayvanlarda aşırı korku ve yaralanmalar görülebilir.

Yükleme ve boşaltmada uyulacak kurallar:  yeterli aydınlatma olmalı araçta mümkün olduğunca gölge olmamalı hayvanların hareketi kolaylaştırılmalı zemin kaygan olmamalı iyi bir drenaj olmalı.rampa açısı domuz buzağı ve atlar için 20 dereceden,  koyun ve sığırlar için 26 dereceden fazla olmamalı.

Nakil sırasında: hayvanlara doğal duruş pozisyonlarını göstermelerinde ve yatmalarında imkan sağlamalı taylardla beraber nakledilen kısraklar hariç tek tırnaklılar bireysel bölmelerde nakledilmeli.birbirine alışık olmayan tek tırnaklılar 4 hayvandan daha fazla gruplar halinde nakledilmemeli.tek tırnaklılar tek katlı araçlarla nakledilmeli.

Nakil araçları hayvanların güvenliğini sağlamalı. Yaralanma ve acı verici olmamalı.hayvanları olumsuz hava şartlarından korumalı. Temizlenebilir ve dezenfekte edilebilir olmalı.hayvanların kaçmasını engellemlidir.havalandırma imkanı sağlamalı.yüzeyi kaygan olmamalıdır.hayvanların kontrolüne imkan sağlamalı.idrarı ve dışkıyı absorbe edebilmeli.aydınlatması iyi olmalı.

ATLAR: yarışma damızlık boş zaman aktiviteleri satış veya kesim için nakledilirler.

Nakle hazırlık nakilden bir gün önce ve nakil günü kontrol edilmeli özellikle shipping fdever bakımından kontrol önemlidir.farklı kaynaklardan hayvanlar birbirine karıştırılmamalıdır.nakilden önece yapılan bazı muameleler , atların alışık oldukları çevrelerinden ve arkadaşlarından ayrılmaları stresi tetikler ve kalp atım hızını , acth,  kortizolü artırır. Atlar genmelde bireysel bölmelerde nakledilir. Grup nakli problemli.birbirlerini yaralayabilirler yada yere düşen atlar ayağa zor kalkar. .

Nakil araçları: yarış atları genellikle kara ve hava yoluyla nakledilir. Yarış atlarında nakil romork modifiye van yada  kamyonla yapılır.nakil aracında bireysel bölmede bir atın olması diğer bir atın yüklenmesi ve nakile alıştırılmasını kolaylaştırır. Nakil araçlarında katların yüksekliği çok önemlidir. İyi bir hareket alanı ve havalandırma sağlanmalıdır. Tek katlı araçlar kullanılır. Zemin önemlidir. Ahşap veya ağır metaller kullanılır. Lastik materyal kaymayı önler. Altlık kullanmılması idrar ve dışkıyı elimine eder.

Yükleme ve boşaltma:  ilk defa nakli yapılacak atlar farklı davranış gösterirler.ilerleyen nakillerde adaptasyon sağlarlar.

Nakil sırasında refahı etkileyen faktörler  nakil sırasında dinlenmöe, yem ve su ihtiyaçları için hayvanlar boşaltılmamalıdır. Boşaltılıp tekrar yüklenirsde stres yaralanma riski kavga ve hastalıkların yayılma olasılığı artar.yolun durumu önemlidir.otobanda stres parametreleri de düşüktür. Hızın artması olumsuz etki yapabilir. Nakil sırasında yiyecek ve su ihtiyaçları normal zamana göre daha fazladır.nakil sırasında atlara genelde kaba yem verilir. Tane yemden kaçınılmalı. Kolik riskini azaltır. Kaba yem ad libitum verilmeli su her 6 8 saatte bir verilmei.ancak sıcaklık fazla yada azsa her 2 4 saatte bir verilmeli.  Atlar gündüz zamanın % 80inden daha fazlasında uyanık ve alarm halindedir. Gece ise %60 uyanıktırlar. Ayrı periyotlar halinde zamanın %20 sinde uyur. Uyuma ayaktadır. Nakil sırasında ayakta durmayı tercih ederler.